Δημοσιονομικές παράμετροι του ελληνικού Μεσοπολέμου : H Ελλάδα και τα διεθνή χρηματοπιστωτικά κέντρα

Κατερίνα Μπρέγιαννη, Ερευνήτρια A, ΚΕΙΝΕ Ακαδημίας Αθηνών

Δημοσιονομικές παράμετροι του ελληνικού Μεσοπολέμου : H Ελλάδα και τα διεθνή χρηματοπιστωτικά κέντρα.

Ορισμός του αντικείμενου

Σε συνέχεια ήδη πραγματοποιημένης έρευνάς μου, το ερευνητικό πρόγραμμα εστιάζεται στη διερεύνηση των δημοσιονομικών συνθηκών που επικράτησαν στην Ελλάδα από την κατάρρευση του Μικρασιατικού Μετώπου έως τις παραμονές της εισόδου της χώρας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η περίοδος είναι κρίσιμη για την ανάπτυξη των μηχανισμών της αγοράς στην Ελλάδα, καθώς στις απαρχές του  Μεσοπόλεμου η προσφυγική εγκατάσταση αποτέλεσε το έναυσμα για το εγχείρημα του οικονομικού εκσυγχρονισμού της χώρας, ενώ σταδιακά διευρύνθηκε η σύνδεσή της με διακρατικούς θεσμούς οικονομικού χαρακτήρα (με απότοκο την εισαγωγή τεχνογνωσίας και την επέκταση του εξωτερικού δανεισμού). Ωστόσο, η συγκυρία της διεθνούς οικονομικής κρίσης στις αρχές της δεκαετίας του 1930 είχε ως συνέπεια την αποσύνδεση της δραχμής από τον κανόνα χρυσού-συναλλάγματος και την πτώχευση της χώρας το 1932. Συνακόλουθα, υιοθετήθηκαν –ιδιαίτερα μετά την επιβολή του μεταξικού καθεστώτος– οικονομικές πολιτικές κρατικού παρεμβατισμού¨ δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί βέβαια το γεγονός ότι ο οικονομικός προστατευτισμός, με τις διαβαθμίσεις του, αποτέλεσε κοινή πρακτική στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης κατά την εν λόγω περίοδο.

Σταθερά των δημοσιονομικών εξελίξεων στην Ελλάδα αποτέλεσε η νομισματική παράμετρος: οι διακυμάνσεις της νομισματικής ισοτιμίας της δραχμής, σε σχέση κυρίως με τη στερλίνα κατά την περίοδο αυτή, απηχούν τόσο τις επιπτώσεις στην εγχώρια οικονομία των σημαντικών ιστορικών γεγονότων όσο και τη διασύνδεση της Ελλάδας με τα διεθνή χρηματοπιστωτικά κέντρα. Εξάλλου, το ζήτημα είναι σημαντικό για την αποτίμηση της ουσιαστικής εμβέλειας των δημοσίων επενδύσεων της περιόδου, καθώς αυτές αποτιμώνται σε ονομαστικές και όχι σε πραγματικές αξίες, αλλά και για τον προσδιορισμό των επιπέδων του πληθωρισμού κατά την περίοδο που ακολουθεί την πτώχευση του 1932.

Εν γένει η δημοσιονομική κατάσταση της μεσοπολεμικής Ελλάδος μπορεί να ιδωθεί υπό το πρίσμα της εναρμόνισης της χώρας με τα νομισματικά πρότυπα που παγιώνονται στην Ευρώπη από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 έως την έλευση της κρίσης: Η σχέση αυτή προσδιορίζει και τις ανάγκες εξωτερικού δανεισμού της ελληνικής οικονομίας μέχρι το χρονικό σημείο της πτώχευσης του κράτους, ενώ η κυμαινόμενη ισοτιμία της δραχμής από το 1932 και μετά μαρτυρεί την εξάρτηση της χώρας από τα διεθνή χρηματοπιστωτικά κέντρα. Ως προς τα ανωτέρω ερωτήματα για τη μεσοπολεμική περίοδο έχουν ήδη διατυπωθεί σκέψεις σε προηγούμενη μελέτη (Μπρέγιαννη, 2011), επομένως υφίσταται η βάση για τη  διερεύνηση των προαναφερόμενων υποθέσεων εργασίας.  

Η μέχρι σήμερα σχετική βιβλιογραφία                          

Αν και πτυχές των ελληνικών δημοσίων οικονομικών κατά τη δεκαετία του 1920 έχουν επαρκώς μελετηθεί, δεν έχει επιχειρηθεί μια συνθετική αποτίμηση για τα κόστη της μικρασιατικής εκστρατείας και της προσφυγικής εγκατάστασης, με συνυπολογισμό της σφοδρής υποτίμησης της δραχμής, που να υπερβαίνει κατά πολύ παλαιότερες συνθετικές ερμηνείες (π.χ. Andréadés, 1928). Από την άλλη πλευρά, είναι αποτυπωμένες στη βιβλιογραφία τόσο οι δημοσιονομικές εξελίξεις που σημειώθηκαν στη χώρα ύστερα από τον ρυθμιστικό ρόλο που ανέλαβε η ΚτΕ όσον αφορά την ελληνική οικονομία στα τέλη της δεκαετίας του 1920, όσο και εκείνες που καταγράφονται μετά την εκδήλωση της διεθνούς κρίσης, στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Ωστόσο, συχνά η έμφαση δίνεται σε εσωτερικούς παράγοντες και σε εγχώριους συντελεστές, ενώ απομένει να αποτυπωθεί με συνθετικό τρόπο η ένταξη του ελληνικού παραδείγματος στις ευρωπαϊκές οικονομικές και νομισματικές συνθήκες του Μεσοπολέμου¨ να αναδειχθεί, δηλαδή, το ευρύτερο περίγραμμα και η θεσμική διαδικασία της μετάβασης από το φιλελεύθερο υπόδειγμα της δεκαετίας του 1920 στον προστατευτισμό της δεκαετίας του 1930. Να σημειωθεί δε ότι Έλληνες πολιτικοί και επιστήμονες της περιόδου (για παράδειγμα, οι Εμμ. Τσουδερός, Αλ. Παπαναστασίου, Αλ. Διομήδης, Αγγ. Αγγελόπουλος κ.ά.) όχι μόνο ερμήνευσαν τα ελληνικά δημοσιονομικά στο διεθνές τους πλαίσιο, αλλά και μετείχαν ενεργά στην παραγωγή οικονομικής σκέψης, μέσω της συμμετοχής τους σε διεθνή όργανα.

Τέλος, όσον αφορά την κήρυξη του χρεοστασίου το 1932, έχει καταγραφεί βεβαίως η πορεία των διαπραγματεύσεων με τους διεθνείς πιστωτές της χώρας για το ποσοστό εξυπηρετήσεως του εξωτερικού δημοσίου χρέους σε ετήσια βάση, δεν έχουν αποτυπωθεί όμως τα ποσά που καταβάλλονταν ετησίως για τα υπαχθέντα στον ΔΟΕ δάνεια σε χρυσό του 19ου αιώνα, χρέη που είχαν εξαιρεθεί από το χρεοστάσιο και  που άλλωστε καταβλήθηκαν στο σύνολό τους.          

Άξονες της έρευνας (ενδεικτικά)

-Δημοσιονομικές παράμετροι της ελληνικής συμμετοχής στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε συνάρτηση με τα χρηματοπιστωτικά κέντρα (συμμαχικές πιστώσεις, κλπ.). Κόστη της Μικρασιατικής εκστρατείας: αναγωγές σε πραγματικές νομισματικές αξίες. Αλληλεξαρτήσεις μεταξύ της Ελλάδος και των συμμαχικών δυνάμεων, στο οικονομικό πεδίο. 

 -Κόστη της εγκατάστασης των προσφύγων, με έμφαση στην αγροτική αποκατάστασή τους. Συνυπολογισμός της διανομής γαιών σε πρόσφυγες που λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο της αγροτικής μεταρρύθμισης και των προσφυγικών χρεών που προκύπτουν από αυτήν. Δημιουργία της σχετικής τεχνικοοικονομικής υποδομής και επισκόπηση –μέσα από τα διαθέσιμα στην έρευνα στοιχεία- των ιδιωτικών χρεών που προκάλεσε η αγροτική μεταρρύθμιση. Επισκόπηση των αγροτικών μεταρρυθμίσεων στα Βαλκάνια και τις ιβηρικές χώρες.

- Χρηματοδότηση της προσφυγικής εγκατάστασης και της ολοκλήρωσής της από δυο διεθνή εξωτερικά δάνεια (1924/1927) υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών. Οι προϋποθέσεις για τον εξωτερικό δανεισμό που έθεσε η ΚτΕ και που αφορούσαν τη νομισματική σταθεροποίηση και την εξυγίανση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, με αποτέλεσμα τη συμμετοχή της χώρας στον κανόνα χρυσού-συναλλάγματος και τη δημιουργία νέων τραπεζικών οργανισμών (Τράπεζα Ελλάδος, Αγροτική και Κτηματική Τράπεζα).   

- Ένταξη της αναφερθείσης  δημοσιονομικής παρέμβασης της ΚτΕ στην Ελλάδα στο πλαίσιο της νομισματικής κατάστασης που διαμορφώνεται στην Ευρώπη της δεκαετίας του 1920 και του ρυθμιστικού ρόλου που ανέλαβε η Κοινωνία των Εθνών μέσω της Δημοσιονομικής της Επιτροπής.

- Η διεθνής κρίση του 1929 ως αρνητικός καταλύτης στη διαδικασία οικονομικής και νομισματικής ενσωμάτωσης. Η μετά το 1932 στροφή της Γερμανίας και των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης στον διευρυμένο προστατευτισμό, και ο αντίκτυπος της στους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς.

-Δημοσιονομικές επιπτώσεις της διεθνούς κρίσης στην Ελλάδα (ποσοτική επεξεργασία μέγα-δεδομένων). Ο εγχώριος πολιτικός και επιστημονικός λόγος για την κρίση.    

-Η πτώχευση του 1932: διαπραγματεύσεις με την ΚτΕ. Το νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία του εθνικού νομίσματος. Εξακολούθηση της εξυπηρέτησης των δανείων σε χρυσό που είχαν υπαχθεί στον ΔΟΕ (ποσοτική επεξεργασία).

Πηγές

Α. Αρχειακό υλικό

Στο πρόγραμμα θα αξιοποιηθεί προγενέστερη και εν εξελίξει έρευνα, συμπεριλαμβανομένης και της επεξεργασίας αρχειακού υλικού. Εξάλλου, στην εκπλήρωση των ερευνητικών στόχων θα συμβάλει, επίσης, ουσιαστικά το γεγονός ότι το ΚΕΙΝΕ διαθέτει μικροφωτογραφημένα αντίγραφα διπλωματικών αρχείων (Ministère des Affaires Etrangères, Foreign Office), τα οποία θα αξιοποιηθούν από τη σκοπιά της Οικονομικής Ιστορίας.          

1. Archives du Ministère des Affaires Etrangères, Παρίσι

Série: Correspondance politique et commerciale, / Z-Europe, 1918-1940/ Grèce, vol. 167 -247. = Αρχείο Μικραταινιών ΚΕΙΝΕ.

Série: SDN, Dossiers Géographiques : Europe Centrale, Balkans (1925-1938), papiers Avenol, Mission Balkanique, vols. 1-31.

Série: SDN, Organisations annexes: Institut International d’Agriculture (1926-1939), papiers Avenol, vol. 1-6.

Série: SDN, projet A. Briand, sur l’unification de l’Europe, vol. 2.

3. Centre des archives économiques et financières, Fonds d’Archives de la Monnaie de Paris, Série Κ, Union Latine. 1867-1928.

4. Archives Historiques de l’Armée de la Terre [Vincennes, Paris], Europe, Rapports des Attachés militaires, D. 2880-2882, S-d. : Politique Intérieure. Αξιοποίηση των εκθέσεων Στρατιωτικών Ακολούθων της Πρεσβείας στην Αθήνα, για το καθεστώς του Ι. Μεταξά, που έχουν ήδη εντοπιστεί και αντιγραφεί σε προηγούμενη έρευνα. 

5. Public Records Office, Foreign Office

Series 434: Confidential Print. Southern Europe, vol. 2-7, 1935-1939= Αρχείο Μικραταινιών ΚΕΙΝΕ

Series 371, 1928-1939= Αρχείο Μικραταινιών ΚΕΙΝΕ

6. ΑΣΚΙ, Ιδιωτικό Αρχείο Αλέξανδρου Μυλωνά, Union Interparlementaire / SDN, 1931-1936. Πρακτικά συνεδριάσεων διακρατικών θεσμών, συνδεόμενων με την ΚτΕ. 

7. Τράπεζα Ελλάδος, Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, Αρχείο Εμμανουήλ Τσουδερού, 1928-1940. Έμφαση στη μελέτη των φακέλων που αφορούν τη συμμετοχή του Ε. Τσουδερού σε διεθνή οικονομικά fora αλλά και σε ευρωπαϊκά επιστημονικά δίκτυα για την προώθηση της κοινωνικής οικονομίας.

8. Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ, Commission Internationale du Rétablissement des Réfugiés/SDN, 1924-1928.

9. Ιστορικό Αρχείο ΑΤΕ [=ΠΙΟΠ, Ιστορικό Αρχείο], σειρές: Ίδρυση ΑΤΕ (1927-1930), Υποκαταστήματα (1929-1940), Αγροτικοί Συνεταιρισμοί (1929-1940).

10. Αρχείο Ελ. Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη.  Φ. 062, Φ. 063 (1932).

Β. Δημοσιευμένες πηγές (ενδεικτικά)

Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο, Δείκτες της Ελληνικής Οικονομίας, 1928-1935. Αθήνα, 1935.

ΑΟΣ, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1935, Αθήναι, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1936.

ΑΟΣ, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1938, Αθήναι, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1939.

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος, έτη 1930-1939, Αθήναι, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1931-1940.

Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Aθήναι, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1922-1939.   

Πρακτικά του Ελληνικού Κοινοβουλίου, Αθήναι, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1922-1936.   

SDN, Guide des récentes publications financières et économiques de la SDN, Genève, 1933.

SDN, Section économique et financière. Annuaire Statistique Internationale, 1928, Genève, 1929.

SDN, La crise agricole, Genève, 1931, 2 vols.

SDN, L’établissement rural des réfugiés en Grèce, Genève, 1926.

SDN, Statistiques du commerce international, 1937, Genève, 1938.